Đền Long Động trước đây còn gọi là đền Lũng Động, nôm gọi là đền Sách, dân gian gọi như vậy có lẽ là để mọi người dễ nhận ra ngôi đền thờ các vị đại nho họ Mạc.

Nam Sách là vùng đất “địa linh nhân kiệt” có bề dầy truyền thống hiếu học với nhiều danh nhân khoa bảng. Qua các triều đại phong kiến, Nam Sách có 125 tiến sỹ nho học, đứng đầu cả nước. Trên địa bàn huyện có 10 di tích được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia, trong đó Đền Long Động (còn gọi là Đền Lũng Động) ở thôn Long Động xã Nam Tân, nơi thờ 3 danh nhân khoa bảng hàng đầu đất Việt đó là: Mạc Hiển Tích, đỗ đầu khoa thi năm Quảng Hựu thứ 2 (Bính Dần 1086); Mạc Kiến Quan (em ruột của trạng nguyên Mạc Hiển Tích) thi đỗ khoa thủ tuyển (năm Kỷ Tỵ 1089); Mạc Đĩnh Chi, thi đỗ Trạng nguyên năm Giáp Thìn (1304), đời vua Trần Anh Tông.

Theo Phả họ Mạc Việt Nam ghi chép lưu giữ, bắt đầu từ Cụ Mạc Hiển Tích (sinh vào năm 1060), ở làng Lũng Động. Cụ là người đỗ đầu đầu khoa thi năm Quảng Hựu thứ 2 (Bính Dần 1086) đời Lý Nhân Tông, được bổ nhiệm chức Hàn lâm học sĩ, sau thăng lên Thượng thư Bộ Lại, từng đi xứ Chiêm. Mạc Hiển Tích là người rất nổi tiếng, là vị Trạng nguyên thứ hai của Việt Nam (được ghi trong sử sách), nên đời sau chỉ biết cụ là Thủy tổ họ Mạc Việt Nam.

Cụ Mạc Kiến Quan (là em ruột cụ Mạc Hiển Tích), đỗ đầu khoa thi (Tiến sĩ thủ tuyển), năm Kỷ Tỵ (1089), làm quan đến chức Thượng thư Bộ Công.

Cụ Mạc Đĩnh Chi (1272 – 1346) là cháu đời thứ 5 của Mạc Hiển Tích, thi đỗ Trạng nguyên khoa Giáp Thìn (1304), đời vua Trần Anh Tông. Theo ngọc phả lưu tại Long Động ghi rằng: Lưỡng quốc Trạng nguyên làm quan tới Nhập nội đại Hành Khiển, Thương Thư, Môn hạ tả bộc xạ kiên Trung thư tri quân dân trọng sự. Tên là Mạc Cừ, hiệu Tốn Hạnh, tự Tiết Phu....

 

Đền Long Động

Cuộc đời của các vị tiên hiền Mạc Hiển Tích, Mạc Kiến Quan ít được nhắc đến trong lịch sử, nhưng Mạc Đĩnh Chi thì đã có nhiều sách, báo nói đến và cũng nhiều giai thoại. Theo tư liệu lịch sử và phả tộc họ Mạc thì Mạc Đĩnh Chi là cháu 5 đời của Mạc Hiển Tích. Nhà Mạc sau khi bị thất bại, con cháu lưu tán đi khắp nơi và cải tên đổi họ, trong đó có nhiều chi họ đổi sang các họ khác như: Họ Hoàng, họ Nguyễn, họ Phan,...Chi gốc họ Mạc vẫn ở Long Động xã Nam Tân và phát triển đến ngày nay.

Trước năm 1953, khu di tích Đền Long Động khá đồ sộ gồm có: Đền, chùa và nhà tư văn. Đền gồm 5 gian tiền tế và 3 gian hậu cung rộng lớn nhìn về phía đông. Trong có nhiều câu đối, đại tự của các bậc túc nho và nhiều đồ tế tự có giá trị. Thời chống Pháp (1953), giặc về Lũng Động đốt phá đền, chùa hòng tiêu diệt cơ sở kháng chiến. Gần 40 năm sau, nhân dân địa phương mới có dịp khôi phục lại ngôi đền. Trong khoảng 6 năm (1993 – 1999), đền Long Động đã được cải tạo lại khá khang trang theo hướng bắc, kiểu tiền nhất hậu đinh gồm 5 gian tiền tế, 5 gian trung từ và 2 gian hậu cung. Tất cả đều được làm bằng gỗ lim, lợp ngói mũi. Hai tòa chính xây dựng bằng các ngôi nhà cũ di chuyển từ nơi khác về và được cải tạo, lắp ghép một cách hợp lý, làm cho khách thăm quan dễ lầm là công trình được xây dựng từ đầu thế kỷ này.

 

Khu lăng mộ của cụ Mạc Hiển Tích, cụ Mạc Kiến Quan và cụ Mạc Đĩnh Chi

Cách đền Long Động 300 mét về phía đông bắc là Điện Sùng Đức. Điện do Mạc Đăng Dung xây dựng khi mới lên ngôi để thờ Mạc Đĩnh Chi ngay trên nền nhà cũ của Trạng nguyên. Tương truyền, Điện Sùng Đức bị phá từ cuối thế kỷ 16, khi nhà Mạc thất thủ ở đồng bằng phải rút lên cao Bằng (1593). Theo đề nghị của chính quyền và nguyện vọng của con cháu họ Mạc cùng nhân dân địa phương mong muốn phục dựng công trình Điện Sùng Đức để xứng tầm với quần thể di tích quốc gia, tháng 5/2020, công trình phục dựng Điện Sùng Đức được khởi công, sau hơn 2 năm thi công, ngày 08/12/2022, công trình Điện Sùng Đức đã hoàn thành với quy mô khang trang, bề thế trong khuôn viên rộng hơn 6000m2; ngôi chính điện và nhà tiền tế đều có diện tích 259m2, hậu cung rộng 90m2 cùng nhiều công trình phụ trợ khác. Tổng kinh phí xây dựng (đến thời điểm tháng 12/2022) là gần 40 tỉ đồng; dự kiến trong thời gian tới còn nhiều hạng mục khác tiếp tục được xây dựng hoàn thiện.

Cách đền Long Động 500 mét về phía đông là Đống Lăng – nơi an táng Mạc Hiển Tích, Mạc Kiến Quan và Mạc Đĩnh Chi. Khu lăng mộ đã bị kẻ gian đào phá làm hư hỏng từ những năm 1985, đến năm 1993 nhân dân địa phương đã xây dựng lại, từ đó đến nay, khu lăng mộ được địa phương và con cháu họ Mạc thường xuyên chăm sóc, tu tạo.

Tại khu di tích Đền Long Động còn phối thờ nữ anh hùng liệt sỹ Mạc Thị Bưởi, người con gái họ Mạc có tinh thần chiến đấu ngoan cường. Trong kháng chiến chống Pháp, chị Bưởi tham gia cách mạng, làm giao thông liên lạc, bị giặc bắt và giết hại, chị hy sinh ngày 23/4/1951.

Hiện nay, tại Đền Long Động vẫn còn nhiểu cổ vật đang được nhân dân lưu giữ, trong đó có Bia Tiên hiền (1863), thống đá (1844), bát hương đá và gốm, ngai thờ 3 danh nhân và nhiều cổ vật có giá trị khác...

 

Cổng tam quan vào Điện Sùng Đức

Căn cứ những giá trị lịch sử văn hóa của Đền Long Động, năm 1995 Bộ Văn hóa Thông tin đã ban hành Quyết định số 2233/QĐ-BT ngày 26/06/1995 công nhận di tích Đền Long, xã Nam Tân xếp hạng lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Năm 2019, UBND tỉnh Hải Dương ban hành Quyết định số 3019/QĐ-UBND ngày 28/8/2019 công nhận di tích Đền Long Động là điểm du lịch cấp tỉnh.

Lễ hội truyền thống Đền Long Động, xã Nam Tân được tổ chức hàng năm đúng dịp kỷ niệm ngày giỗ của Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi (từ ngày mùng 9 đến ngày 11 tháng 2 âm lịch) là dịp để con cháu Mạc tộc và nhân dân ở khắp nơi trên mọi miền Tổ quốc trở về quê hương nguồn cội, là điểm hội tụ tâm linh, hội tụ những giá trị văn hóa lịch sử, là sức mạnh tinh thần giúp cho nhân dân địa phương và con cháu họ Mạc vững vàng vượt qua khó khăn, thử thách, đoàn kết cùng nhau góp sức xây dựng quê hương, dòng tộc ngày càng phát triển vững bền.

Để gìn giữ và phát huy giá trị văn hoá của di tích Đền Long Động, ngày 25/11/2019, UBND huyện Nam Sách đã ban hành Quyết định số 4014/QĐ-UBND về việc nâng cấp lễ hội Đền Long Động xã Nam Tân trở thành lễ hội truyền thống quy mô cấp huyện. Đặc biệt năm 2023, lần đầu tiên Lễ hội Đền Long Động được tổ chức quy cấp huyện. Lễ hội sẽ diễn ra trong 3 ngày từ 28/2/2023 đến 02/3/2023 (tức từ mùng 9 đến 11 tháng 2 năm Quý Mão). Tại lễ hội sẽ diễn ra nhiều hoạt động ý nghĩa như: Lễ cáo yết, rước Thánh từ Lăng quan Trạng về đền; Lễ dâng hương tại đền; Tế khai hội; Tế rã hội (tế yên vị); Rước Thánh về Lăng; Các đại biểu và con cháu Mạc tộc, nhân dân và du khách thập phương dâng hương tưởng nhớ các vị trạng nguyên; Các hoạt động thi đấu thể thao, giao lưu văn nghệ, các trò chơi dân gian truyền thống,…

 

Điện Sùng Đức

Lễ hội truyền thống Đền Long Động là sự kiện văn hóa có ý nghĩa lớn trong đời sống văn hóa tinh thần; nhằm giáo dục truyền thống uống nước nhớ nguồn, tôn vinh truyền thống hiếu học, khoa bảng của quê hương; qua đó khơi dậy tinh thần yêu quê hương, đất nước, nâng cao ý thức, gắn kết và phát huy tinh thần đoàn kết trong cộng đồng, cùng dựng xây gia đình, dòng họ và quê hương đất nước ngày càng phát triển mạnh giàu.